W czasie rozmowy padło: „No i wyszedł jak Zabłocki na mydle.” Frazeologizm wszystkim w końcu znany i dla każdego  zrozumiały. Dyskusja więc wartko i bez przeszkód toczyła się dalej. Przypomniał mi się, kiedy wracałem samochodem do domu. A właściwie, kim był ten unieśmiertelniony Zabłocki i o co chodziło z jego mydłem. Potem odszukałem w pamięci jeszcze kilka innych powiedzeń, często i chętnie używanych, ale, z reguły, bez wiedzy, do jakich faktów naprawdę się odnoszą. Dzisiaj zamieniam się w językowego detektywa.

1. GARDŁOWA SPRAWA – SPRAWA WAŻNA, NIECIERPIĄCA ZWŁOKI

Dawne polskie prawo nazywało tak sprawy sądowe, z możliwym skazaniem oskarżonego na najwyższy wyrok. Sprawy zagrożone karą śmierci, czyli „daniem gardła” katu.

2. ZALAĆ KOMUŚ SADŁA ZA SKÓRĘ – OBRAZIĆ KOGOŚ, DOKUCZYĆ KOMUŚ

Czasy zamierzchłe wykazywały niezwykłą inwencję w wymyślaniu mniej lub bardziej finezyjnych tortur. W tym konkretnym przypadku trudno nawet o kategorię. I lepiej sobie nie wyobrażać nacinania skóry i wlewania gotującego się tłuszczu pod nią.

3. BIEGA JAK KOT Z PĘCHERZEM – JEST ZDENERWOWANY, NIECIERPLIWY, NIE ZNAJDUJE SOBIE MIEJSCA

Kiedyś tzw. świniobicie było wielkim świętem, bo zapewniało treściwe jedzenie przez długi czas. A z nieszczęsnego prosiaka wykorzystywano niemal wszystko. Chłopcy wysuszony pęcherz moczowy po nadmuchaniu zamieniali sobie w… piłkę. Niekiedy przywiązywali ją kotu do ogona i obserwowali ze śmiechem, jak ten w panice się miota. Wiejskiej uciechy, co niemiara.

4. STAJNIA AUGIASZA – NIEMIŁOSIERNY BAŁAGAN, BRUDNE, DAWNO NIE PORZĄDKOWANE POMIESZCZENIE

Stajnia mitologicznego króla greckiego Augiasza nie była czyszczona przez trzydzieści lat. Jeszcze bardziej jesteśmy pod wrażeniem, kiedy dociera do nas, że przebywało w niej trzy tysiące wołów. Na marginesie przypomnę – zuch Herakles poradził sobie z tym, excusez-moi, syfem w jeden dzień. Jak to zrobił? Proste rozwiązania są jednak najlepsze. Wyburzył mur w dwóch miejscach i skierował nurt rzeki w stronę stajni.

5. DRAKOŃSKIE PRAWA – BARDZO SUROWE PRZEPISY

Autorem pierwszego spisanego zbioru praw w starożytnych Atenach został Drakon. Ułożony przez niego w 621 roku p.n.e. kodeks był tak okrutny, że Ateńczycy wytrzymali z nim dwadzieścia siedem lat, po czym poprosili Solona, żeby stworzył prawodawstwo bardziej ludzkie. Nie dziwi, że pierwszą decyzją było ogłoszenie amnestii.

6. TU LEŻY PIES POGRZEBANY – OTO SEDNO SPRAWY

Pies Stuzel w czasie wojny trzydziestoletniej przenosił listy miłosne między parą zakochanych, mieszkających w różnych miejscowościach Turyngii. Kiedy dzielny listonosz zdechł, postawiono mu nagrobek z napisem ”da liegt der Hund begraben” /”tu leży pies pogrzebany”/. I tak, nieoczekiwanie dla kochanka, kochanki i kuriera nagrobna sentencja funkcjonuje w języku potocznym od XVII wieku.

7. WYSKOCZYĆ/WYRWAĆ SIĘ JAK FILIP Z KONOPI – NAJPIERW COŚ ZROBIĆ, POTEM POMYŚLEĆ

Pierwsze zaskoczenie – filip w tym powiedzeniu piszemy zawsze z małej litery. To nie imię, tylko w języku białoruskim określenie zająca. Drugie zaskoczenie – i to wszystko.

8. WYJŚĆ NA CZYMŚ JAK ZABŁOCKI NA MYDLE – PONIEŚĆ STRATĘ, NIE MIEĆ SPODZIEWANYCH KORZYŚCI

Cyprian Zabłocki, polski ziemianin żyjący na przełomie XVIII i XIX wieku postanowił wyprodukowane w swoim majątku mydło sprzedać za granicą. Do Gdańska cały transport miał być spławiony Wisłą. Po drodze czekali jednak celnicy. Sprytny i chciwy Zabłocki wymyślił, że jeśli przed posterunkiem celnym ładunek ukryje w powiązanych ze sobą impregnowanych skrzyniach, a barka pociągnie je pod wodą, to tym samym uniknie opłat. Domyślacie się? Tak. Nieszczelne skrzynie w Gdańsku okazały się puste, a cała ludność mogła sobie robić w dolnym biegu Wisły gratisowe pranie.

Całkiem przyjemnie śledzi się takie – powszechnie stosowane, ale z nieodkrytym rodowodem – powiedzenia. Obłożony słownikami do pomysłu jeszcze kiedyś wrócę. Niejeden zagadkowy frazeologizm czeka, by go wziąć pod lupę.

A może jakieś przykłady do rozszyfrowania?

Główne źródła:

Słownik frazeologiczny języka polskiego

Słownik poprawnej polszczyzny

Słownik kultury antycznej